Koźle

Metrykę średniowieczną posiada staromiejski układ urbanistyczny Koźla z prostokątnym rynkiem i zabudową pierzejową wokół jego czterech boków. Z każdego naroża rynku wybiegają dwie, przecinające się pod kątem prostym ulice. Centrum rynku zajmował Ratusz - obecnie nie istnieje, (zniszczony podczas wojny francusko-pruskiej w 1807 r., odbudowany w 1869, powtórnie zniszczony podczas II wojny światowej). Miasto o owalnym narysie otaczały mury miejskie z trzema bramami (obecnie nie istnieją). Ukształtowany w średniowieczu układ urbanistyczny pozostał dla Koźla charakterystyczny do 1 poł. XVIII w., do czasu założenia twierdzy. W podstawowym układzie dyspozycji przestrzennej pozostał on czytelny do dziś i objęty jest ochroną konserwatorską na mocy wpisu do rejestru zabytków.

Przekształcenie miasta w twierdzę i budowa systemu umocnień w kształcie 9-ramiennej gwiazdy zdeterminowała na około 140 lat układ urbanistyczny i zahamowało rozwój przestrzenny miasta. Nie zmieniła ona jednak ukształtowanego w średniowieczu układu staromiejskiego, jednakże ówczesna zabudowa na skutek częstych pożarów nie dotrwała do dziś. Obecną zabudowę reprezentują nieliczne budynki z XVIII oraz XIX w. Cztery z nich wpisano do rejestru zabytków i objęto ochroną prawną i konserwatorską wynikającą z przepisów o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami, są to:

• dom, ul. Pamięci Sybiraków 2, k. XVIII - 1920, nr rej.: 2343/94 z 21.12.1994
• dom, Rynek 1, 1798, nr rej.: 1612/66 z 20.09.1966
• dom, Rynek 2, nr rej.: 1997/73 z 30.01.1973
• dom, Rynek 4, XVIII-XX, nr rej.: 2342/94 z 21.12.1994

Równie cennym zabytkiem, posiadającym średniowieczną metrykę jest gotycki kościół parafialny pod wezwaniem św. Zygmunta i Jadwigi Śląskiej wzmiankowany już w 1295 r. objęty ochroną konserwatorską poprzez wpis do rejestru zabytków. Gotycki z wieżą gotycko-renesansową. Murowany z cegły, wieża otynkowana. Trójnawowy, pseudohalowy. Prezbiterium trójprzęsłowe, zamknięte trójbocznie. Przy nim od północy zakrystia, od południa kaplica NP. Marii. Wieża wtopiona w płd.-zach. narożnik przy niej od zachodu cylindryczna wieżyczka schodowa. Utrzymany w dobrym stanie, użytkowany na cele sakralne, podlega stałym pracom konserwatorsko-remontowym prowadzonym przez parafię przy wsparciu finansowym Gminy Kędzierzyn-Koźle.

• kościół p.w. Wniebowzięcia NMP
• klasztor

Kolejne ograniczenia w rozwoju przestrzennym miasta wprowadziła przebudowa twierdzy w 1743 r. według projektu G.Walrawego z kształcie 6 ramiennej gwiazdy. W ramach dostosowywania planu miasta do potrzeb twierdzy (Festung Cosel) wyburzono wiele istniejących wcześniej budynków, m.in. wybudowany 13 lat wcześniej kościół i klasztor franciszkanów. Wobec tego faktu zaistniała potrzeba budowy nowego zespołu klasztornego w obrębie staromiejskiego układu, ok. 50 m na płd.-wsch od Rynku. Przyczyniło się to do dalszego zacieśniania zabudowy miejskiej.

Obecny barokowy klasztor i kościół oo Franciszkanów wzniesiony został w centrum otoczonego fortyfikacjami miasta w latach 1749-1753 przez budowniczego Jerzego (Jana?) Heinze. Klasztor trójskrzydłowy, założony na planie litery C, otacza wraz z kościołem usytuowanym od południa, wewnętrzny czworoboczny wirydarz. W 1767 Józef Beyer (Baworski) z Opavy wykonał polichromię iluzjonistyczną na sklepieniu nawy kościoła z przedstawieniem Estery przed Aswerusem o oryginalnym przesunięciu perspektywicznym. Zespół objęty jest ochroną konserwatorską na mocy wpisu do rejestru zabytków. Obecnie zespół znajduje się w rękach dwóch właścicieli, klasztor w posiadaniu osoby prywatnej, kościół franciszkański, obecnie filialny p.w. Wniebowzięcia NMP w posiadaniu Parafii Rzym.-Kat. p.w. św. Zygmunta i św. Jadwigi Śląskiej. W kościele od wielu lat realizowane są prace remontowo-konserwatorskie prowadzone ze środków własnych parafii, wspomagane dotacjami Gminy Kędzierzyn-Koźle. W 1998 r. wymieniono pokrycie dachowe. W 2001 r. rozpoczęto szeroko zakrojony remont budowlany kościoła wraz renowacją wnętrza i rewaloryzacją wystroju, m.in. konserwacją polichromii.

Najważniejszym zabytkiem Kędzierzyna-Koźla wokół którego rozwinęła się osada miejska, jest zespół zamkowy sięgający swymi początkami XIII w. Czas jego świetności przypada na 2 poł. XVI wieku, kiedy miasto należało do Oppersdorfów. W latach 1563-1584 Jan Oppersdorf przeprowadził przebudowę zamku i przedzamcza. Równolegle do przebiegu gotyckiego muru kurtynowego, wzniesiono renesansowe skrzydło południowo-wschodnie, które zachowało do dziś fragmenty pierwotnej substancji (sklepioną piwnicę w części południowej oraz ścianę zewnętrzną od strony dziedzińca w budynku wschodnim), zapewne wówczas przebudowana została także wieża. W 1578 roku wzniesiono w północnym narożniku półkolistą basteję. Z tej fazy budowlanej pochodzi także czworoboczna baszta usytuowana w narożniku płd.-zach. Z okresem inwestycji dokonanych przez Oppersdorfów wiąże się także przebudowa drewnianej dotąd zabudowy przedzamcza i ukształtowanie go w obecnej formie przestrzenno – architektonicznej.

Zespół zamkowy podlega ścisłej ochronie konserwatorskiej na mocy wpisu do rejestru zabytków:

• budynek zamkowy (lamus), nr rej.: 829/64 z 21.04.1964
• budynek zamkowy (południowy), nr rej.: 830/64 z 21.04.1964
• baszta i mury obronne, nr rej.: 702/64 z 16.01.1964
• basteja i mur obronny zamku, ul. Kraszewskiego, nr rej.: 941/64 z 18.08.1964
• przedzamcze (dawny szpital), ul. Pamięci Sybiraków 11, nr rej.: 831/64 z 21.04.1964

Obecnie właścicielem zespołu jest Gmina Kędzierzyn-Koźle. Zespół o zróżnicowanym stopniu zachowania substancji zabytkowej. Kompleks obiektów zamku właściwego jest znacznie zdegradowany, niektóre tworzące zespół elementy historyczne nie zachowały się. Znaczne zniekształcenia zamku nastąpiły w ciągu XIX w. w związku z rozbiórką wieży i wzniesieniem na części terenu zamku kamienicy. Pozostałe zabudowania zamku uległy zniszczeniu podczas II wojny światowej i w okresie powojennym z powodu braku prac remontowych. W dobrym stanie znajduje się jedynie Baszta użytkowana na Muzeum. Stan zachowania budynków przedzamcza zły. Występuje znaczne zawilgocenie murów z powodu nieszczelności pokrycia dachowego oraz podciągania kapilarnego. Wnętrze obiektu zdewastowane, brak schodów, stropy częściowo zarwane. Występują także poważne spękania ukośne ścian. Na znacznych połaciach murów występują ubytki tynków zewnętrznych.

Zespół ten podlega od wielu lat sukcesywnym pracom zabezpieczającym i badawczym podejmowanym przez gminę Kędzierzyn-Koźle, w ich ramach m.in. wykonano:

• 1997 r. – odgruzowanie wnętrza piwnic i zabezpieczenie narożnej baszty gotyckiej,
• 2000 r. – zagospodarowanie piwnic budynku południowego i ich częściową adaptację dla potrzeb Muzeum Ziemi Kozielskiej. Montaż balustrady oraz oświetlenia nad piwnicą zamkową, 2003 r. – remont i adaptację piwnic budynku południowego w zespole zamkowym
• 2004 r. - prace zabezpieczające przy budynku wschodnim (dawnym spichlerzu) w zespole starego zamku (zabezpieczenie korony murów, zasypanie wnętrza, obniżenie poziomu terenu przy wschodniej ścianie budynku)

Przeprowadzone archeologiczne prace badawcze przyczyniły się do:

• odkrycia działobitni przy płn-wsch. narożniku zespołu
• odkrycia fundamentów baszty gotyckiej przy płd-wsch. narożniku zespołu starego zamku

Efektem tych działań jest zrealizowana rewaloryzacja baszty oraz uczytelnienie działobitni w posadzce.

Zbudowany około 1743 r. w ramach budowy przez ówczesnego króla Prus Fryderyka II systemu obronnego w postaci łańcucha twierdz. Dawną austriacką twierdzę 9 ramienną przebudowano według projektu gen. G.K. Walrawe w formie 6-ramiennej gwiazdy w kleszczowym systemie obronnym. Zbudowano umocnienia (obwałowania i fosy) prochownie, baszty. W latach 1780-83 w ramach dostosowywania planu miasta do potrzeb twierdzy (Festung Cosel) przeprowadzonego według projektu G.v.Sass zlikwidowano m.in. ogrody mieszczan rozciągające się za zabudowaniami miejskimi, wybudowano Redutę Rogowską, Orlą, Kłodnicką, Kobylicką, kazamaty mieszkalne, magazyny, koszary i wartownie.

Wśród tych obiektów do rejestru zabytków wpisane są:

• budynek forteczny, nr rej.: 828/64 z 21.04.1964, ul. Wyspa 3
• schron forteczny, nr rej.: 825/64 z 20.04.1964, ul. Skarbowa 4

Pozostałości zlikwidowanej w 1874 r. twierdzy stanowią cenny przykład archtectury militaris o unikalnych wartościach przestrzennych, nowożytny układ przestrzenny, w narysie sześcioramiennej gwiazdy, utrzymał się do dziś prawie bez zmian. Czytelny jest on głównie w ukształtowaniu (rzeźbie) terenu. Jest to jeden z największych obszarowo w Polsce i najcenniejszych zespołów fortyfikacji ziemnych.

Wchodzi w skład fortyfikacji prawobrzeżnych. Zbudowany około 1750 roku w kompleksie obiektów Reduty na Ostrówku, wzniesiony z cegły, z zewnątrz nietynkowanej. Założony na planie półkolistym, z półokrągłym ryzalitem na osi. Pierwotnie o charakterze obronnym, w przyziemiu posiada układ masywnych sklepień ceglanych oraz rytm poziomych otworów strzelniczych od zewnątrz. Nadbudowany w XIX wieku w trakcie gruntownej przebudowy na cele mieszkalne.

W latach 1805-1806 na północno-wschodnim przedpolu twierdzy zbudowano Fort Fryderyka Wilhelma według projektu francuskiego generała Marca Rene de Montalembert. Założony na planie centralnym z kolistym dziedzińcem pośrodku, murowany z cegły ceramicznej, trzypiętrowy. Obwód podzielony na 28 przęseł tworzących działobitnie. Przęsła przesklepione kolebkami. W pocz. XX w. przekształcony na browar. Obecnie znajduje się w posiadaniu Fundacji Instytut Historii Ziemi Kozielskiej, podjęto kroki zmierzające do rewaloryzacji i konserwacji zabytku (zabezpieczono budowlę przed dostępem osób postronnych, wykonano rekonstrukcję skrzydła drzwi wejściowych oraz remont sklepienia nad I kondygnacją). Prace prowadzono w uzgodnieniu z wojewódzkim konserwatorem zabytków, przy wsparciu finansowym Urzędu Miasta Kędzierzyna-Koźle.

Schron forteczny (podwalnia) zlokalizowany w obrębie lewobrzeżnych fortyfikacji miejskich zbudowanych według projektu gen. G. K. Walrawe. Schron murowany z cegły, nietynkowany, mieścił działobitnie i izby forteczne. Założony na planie prostokąta, o wym. 22 m x 7 m. Jednokondygnacyjny, pierwotnie kryty nasypem ziemnym, obecnie dach plaski kryty papą. Wnętrze jednoprzestrzenne, przekryte czterema przęsłami sklepień krzyżowych.

W latach 1787-92 założono na Wyspie place broni oraz szereg budynków koszarowych. Studnia forteczna położona jest w kompleksie obiektów Reduty na Ostrówku (przyczółek mostowy). Obudowa studni z 1840 roku murowana z cegły, z zewnątrz nietynkowana. Wsparta na czterech masywnych, czworobocznych filarach, podsklepiona krzyżowo, nakryta nasypem ziemnym. Założona na planie kwadratu, każdy bok otwarty półkolistą arkadą z ażurowymi, drewnianymi, sztachetowymi wrotami. Naroża zaakcentowane regularnymi blokami kamienia wapiennego. Obecnie znajduje się w posiadaniu Agencji Nieruchomości Rolnych.

Zbudowany w latach 1909-1910 w stylu eklektycznym. Murowany ze skromnym detalem architektonicznym. Założony na planie zbliżonym do litery „C”, trójkondygnacyjny (trzecia kondygnacja to współczesna nadbudowa), podpiwniczony, kryty stropodachem. Dominantę architektoniczną fasady stanowi czterokolumnowy portyk umieszczony w nieznacznym ryzalicie środkowym. Kolumny w typie toskańskim dźwigają uproszczone belkowanie, na którym ażurowa balustrada balkonu. W osiach okiennych pomiędzy I a II kondygnacją, w części środkowej płyciny z dekoracją festonową, w ryzalitach bocznych z przedstawieniami figuralnymi. Budynek pierwotnie posiadał wysoki dach mansardowy kryty dachówką ceramiczną, z lukarnami i półszczytami nad ryzalitami bocznymi oraz szczytami pełnymi w ryzalitach środkowych. W I połowie lat 70-tych XX w. zlikwidowano dach i nadbudowano III kondygnację.

Zbudowany w latach 30 XX w. jako kasyno wojskowe. Usytuowany w obrębie plant. Murowany z cegły otynkowany ze skromną dekoracją w stylu modernistycznym. Założony na planie zbliżonym do litery „T”. Budynek dwukondygnacyjny, kryty ceramicznymi dachami czterospadowymi. Półkolisty ryzalit klatki schodowej kryty dachem stożkowym, weranda kryta dachem płaskim.

Założone na terenie zlikwidowanej w 1874 r. twierdzy w formie parku miejskiego wpisane są do rejestru zabytków woj. opolskiego. Pozostałości fortyfikacji lewobrzeżnych, obejmujących miasto w postaci obwodu wału głównego. Tworzą one niezamknięty obwód zieleni o układzie gwiazdy sześcioramiennej. Planty dzielą się na dwie części: południową i płn.-zach. stanowiąc ciąg spacerowy z prostym układem dróg parkowych o swobodnym rozplanowaniu i licznymi egzemplarzami starodrzewu.

Zbudowany na przełomie XIX/XX w. Murowany, z czerwonej cegły licowej, z dekoracją architektoniczna wykonaną w tynku. Dwukondygnacyjny, kryty ceramicznym dachem dwuspadowym. Założony na planie prostokąta z ryzalitem pośrodku elewacji tylnej. Fasada 5-osiowa, parter współcześnie zmodernizowany (witryny sklepowe) w II kondygnacji okna prostokątne w bogatej oprawie architektonicznej. Stan zachowania zadowalający.

Zbudowany w latach 1900-1910 w stylu eklektycznym. Murowany, otynkowany z bogatą dekoracją architektoniczną. Założona na planie zbliżonym do litery "L" , ze ściętym narożnikiem. Trójkondygnacyjny, kryty dachem płaskim z pulpitową połacią od frontu, w której okna lukarn oraz szczyty. Elewacje wieloosiowe, osie wyznaczone regularnym rytmem prostokątnych otworów okiennych, w bogatych, architektonicznych obramieniach.

Budynek dawnej prochowni zlokalizowany w centrum miasta, w obwodzie wału głównego fortyfikacji fryderycjańskich. Prawdopodobnie pełnił funkcję magazynu prochu. Wolnostojący, murowany, otynkowany gładko z dekoracją architektoniczną z czerwonej cegły ceramicznej. Trójkondygnacyjny, kryty dachem płaskim, poszycie papą. Założony na planie prostokąta. Osie wyznaczone zamkniętymi odcinkowo blendami i oknami w ceglanych obramieniach. Artykulacja horyzontalna ceglanymi gzymsami kordonowymi dekorowanymi fryzami z cegieł. W elewacji bocznej - północnej otwory szczelinowe.

Usytuowany w centralnej części Koźla, na lewym brzegu rzeki. Zbudowany w latach 1911-1912 z inicjatywy księdza Karola Kollara, z przeznaczeniem na dom zakonny. Od 1913 mieścił przedszkole, później szkołę dla młodzieży żeńskiej. W czasie I wojny światowej mieścił lazaret dla rannych żołnierzy. Murowany z cegły ceramicznej, otynkowany gładko z dekoracją architektoniczną o motywach geometrycznych, typową dla architektury początku XX wieku. Założony na planie litery "L". Trójkondygnacyjny (III kondygnacja w partii poddasza), podpiwniczony, kryty dachem wielopołaciowym, mansardowym. Poszycie dachówką ceramiczną.

Zlokalizowane w centrum miasta, w zabudowie zwartej. Zbudowane pod koniec XIX w. w stylu eklektycznym. Murowane, elewacje frontowe oblicowane cegłą ceramiczną, dodatkowo wzbogacone detalem wykonanym w tynku (opaski wokół otworów okiennych, boniowanie parteru i naroży). Założone na planie prostokąta, IV kondygnacyjne, kryte dachami płaskimi, poszycie papą.

Zbudowany na początku XX wieku dla firmy malarskiej Heinrich Keller. Murowany, parter z czerwonej cegły ceramicznej, powyżej w konstrukcji szkieletowej. Założony na planie prostokąta. Dwukondygnacyjny. W elewacji frontowej trójkątny szczyt z daszkiem naczółkowym i dekoracyjnym snycerskim opracowaniem konstrukcji wsporczej. W narożniku wieżyczka.

Zlokalizowany w centrum miasta. Zbudowany na przełomie XIX i XX w. W stylu historyzującym z elementami neogotyku. Murowany z tynkową dekoracją architektoniczną. Złożony z dwóch budynków usytuowanych prostopadle względem siebie i połączonych łącznikiem. Budynek główny dwukondygnacyjny, budynek od północnego-zachodu jednokondygnacyjny, nakryty dachem dwuspadowym, ze szczytem schodkowym. Oś środkowa nieznacznie zryzalitowana, zwieńczona w połaci dachu trójkątnym szczytem, w niej okna o wykroju ostrołucznym, w szczycie dwa połączone gzymsem podokiennym wąskie, ostrołuczne otwory okienne. W narożach budynku sterczyny. Budynek w trakcie remontu i adaptacji na Centrum Charytatywno-Kulturowe.

Kamienica zbudowana na przełomie XIX i XX wieku w stylu eklektycznym. Narożna. Murowana z czerwonej cegły licowej i bogatym detalem architektonicznym wykonanym w tynku. Założona na planie litery "L" , ze ściętym narożnikiem, w którym wykusz. Trójkondygnacyjna, nad oknami II kondygnacji, naprzemian trójkątne i zamknięte łukiem nadwieszonym naczółki. Okna III kondygnacji w bogatych architektonicznych obramieniach z kluczem. Parter pokryty boniowaniem.

Wieża ciśnień

Część zespołu wodociągów miejskich zbudowanych w latach 1900-1902. Reprezentuje charakterystyczne rozwiązanie architektoniczne w typie "Grzybek". Złożona z trzonu i głowicy. Trzon wieży murowany z cegły klinkierowej, zdobiony gzymsami. Głowica oktogonalna, kryta dachem ostrosłupowym, poszycie płytkami azbestowo-cementowymi. Wewnątrz stalowy zbiornik wodny.

Pompownia

Murowany z czerwonej cegły ceramicznej, nietynkowany, ze starannie opracowanym ceglanym licem i skromną dekoracją architektoniczną w formie gzymsów i pasów z cegły o barwie ciemnej. Założony na planie prostokąta, jednokondygnacyjny. Dach dwuspadowy, kryty papą.

Budynek biurowy

Murowany z czerwonej cegły ceramicznej, obecnie otynkowany. Założony na planie prostokąta, dwukondygnacyjny. Dach dwuspadowy, kryty papą, okna współczesne. Oś 3-a nieznacznie zryzalitowana, zwieńczona w połaci dachu trójkątnym szczytem. Elewacja artykułowana pierwotnie ceglanymi lizenami umieszczonymi w narożach i osiach międzyokiennych.

Wybudowany w 4 cw. XIX w. Murowany z czerwonej cegły ceramicznej, nietynkowany ze starannym ceglanym licem i dekoracją z kształtek ceramicznych (gzyms koronujący wsparty rzędem ceglanych kroksztynów). Złożony z dwóch przylegających do siebie krótszymi bokami prostokątów. Budynek trójkondygnacyjny, podpiwniczony z poddaszem. Część większa nakryta dachem czterospadowym, część mniejsza trójspadowym. W elewacji zachodniej prostokątny ryzalit. Elewacje wieloosiowe, osie wyznaczone otworami okiennymi o zróżnicowanej wielkości, zamkniętymi odcinkowo o prostokątnymi.

Zlokalizowany w północnej pierzei ulicy, w zabudowie zwartej, w układzie kalenicowym. Zbudowany pod koniec XVIII w. (z tego okresu zachowane piwnice i fragmenty przyziemia), przebudowany ok. 1850 roku, zniszczony podczas działań wojennych. Murowany, otynkowany gładko, ze skromną dekoracją architektoniczną w stylu neoklasycystycznym. Założony na planie litery "L", II kondygnacyjny kryty wysokim dachem dwuspadowym. Poszycie dachówką ceramiczną. Elewacja frontowa 5 osiowa, osie wyznaczone regularnym rytmem prostokątnych otworów okiennych. Parter wpólcześnie przebudowany, w osi środkowej przesklepiona łukiem obniżona brama wjazdowa. Okna II kondygnacji w profilowanych opaskach, nad nimi trójkątne, profilowane naczółki. Okna drewniane z podziałem krzyżowym. Elewacja artykułowana horyzontalnie gzymsami kordonowym i koronującym.

Zespół obiektów dawnych koszar zlokalizowany w południowo-zachodniej części Koźla, po wewnętrznej stronie obwodu wału głównego fortyfikacji lewobrzeżnych. Zbudowany w latach 1776-1778 w stylu klasycyzującym. Budynki murowane, otynkowane gładko, bez dekoracji architektonicznej. Usytuowane kalenicowo, prostokątne. Trójkondygnacyjne, kryte wysokimi dachami czterospadowymi.